Vì sao bàn phím máy tính được xếp theo thứ tự QWERTY?

Vì sao bàn phím máy tính không xếp theo thứ tự ABC mà là QWERTY?

Đây là một câu hỏi ẩn danh tôi vừa nhìn thấy và trả lời, mà không biết rằng nó đã được hỏi từ 2018. Vì câu hỏi dù cũ nhưng vẫn hay, tôi xin chuyển câu trả lời sang bài viết ở đây :)

-------------------------------------------------------

Đây là một câu hỏi hay, bởi vì câu trả lời cũng giống như câu trả lời cho việc tại sao rất nhiều công ty ở những quốc gia phát triển nhất trên thế giới vẫn đang dùng trình duyệt Internet Explorer (IE); tại sao con trỏ chuột lại nghiêng 45 độ trên màn hình; hay thậm chí là tại sao chúng ta không quay trở lại cách đặt tên trường theo cấp 1, 2, 3, hoặc tại sao con người lại có ruột thừa.

Trước khi trả lời câu hỏi về bàn phím, xin giải thích một chút về những câu hỏi trên.

Các công ty lớn vẫn còn dùng Internet Explorer là vì họ sử dụng các ứng dụng web vô cùng phức tạp nhưng lại chỉ chạy trên IE. Bạn đang băn khoăn sao công ty lớn mà không bỏ tiền ra mua mấy ứng dụng chạy trên các trình duyệt hiện đại hơn? Lý do vẫn là do họ quá lớn. Vào buổi bình minh của Internet, các kỹ sư của họ đã tạo ra các ứng dụng web, chẳng hạn các ứng dụng quản lý sản xuất, quản lý nhân viên, thông tin nội bộ, v.v., và họ chọn trình duyệt phổ biến nhất là IE (khi đó chẳng có lý do gì để không làm thế). Càng ngày họ càng xây dựng nhiều ứng dụng liên kết qua lại với nhau. Ứng dụng mới được nâng cấp từ ứng dụng cũ, vốn dùng IE, hoặc nếu ứng dụng mới tinh thì nó phải tương thích với các ứng dụng khác trong hệ sinh thái của công ty, tức là cũng phải chạy được trên IE. Cuối cùng thì, ngày nay, khi mà IE không những bị ghét vì giao diện lạc hậu và tốc độ ốc sên, mà còn nguy hiểm vì đã bị Microsoft ngừng hỗ trợ (tức là sẽ không có các bản vá (patch) lỗ hổng bảo mật nữa, và nếu hacker tấn công vào một lỗ hổng nào đó chưa được vá thì công ty chỉ còn cách khóc thôi), rất nhiều công ty vẫn tiếp tục dùng IE. Cần quá nhiều tiền và công sức để xây dựng hệ thống mới. Khi nào còn chịu đựng được sự bất tiện thì họ sẽ vẫn chịu đựng, đó là bản tính của con người. Chúng ta nói chung không chịu thay đổi trước khi nỗi đau nhất thời do sự thay đổi trở nên nhỏ hơn nỗi đau dai dẳng do chịu đựng.

Tại sao con trỏ chuột lại nghiêng 45 độ trên màn hình? Không nghiêng cũng được, hoặc nghiêng 135 độ cũng được mà, phải không? Chính xác thì con trỏ chuột trên màn hình ban đầu không nghiêng. Khi được phát minh vào năm 1981 ở Xerox, con trỏ chuột là một mũi tên thẳng đứng. Tuy nhiên, với màn hình có độ phân giải rất thấp thời đó, nhìn con trỏ thẳng đứng như vậy hơi khó khăn. Vì thế, con trỏ chuột đã được làm nghiêm 45 độ để dễ nhìn hơn. Chỉ để dễ nhìn hơn mà thôi! Với độ phân giải của màn hình máy tính hiện đại, con trỏ chuột nghiêng hướng nào, thậm chí hình gì cũng không còn quan trọng nữa. Điều thú vị là, dù lý do không còn (để dễ nhìn trên màn hình có độ phân giải thấp), hầu hết con trỏ chuột máy tính ngày nay vẫn nghiêng đúng 45 độ. Đó là một sự kế thừa trực tiếp, và mù quáng :)

Tiếp theo, không lâu trước đây vẫn có những tranh cãi về việc đổi tên trường học các cấp phổ thông ở nước ta thành cấp 1, cấp 2, cấp 3 như trước đây. Tuy nhiên, ý kiến đó sớm bị gạt đi. Ngoài lý do đầu tiên, lý do đã khiến chúng ta đổi tên trường từ các cấp thành hệ thống như hiện nay, là để phù hợp với chuẩn chung của thế giới, thì còn một lý do vô cùng quan trọng khác: nếu chúng ta thông qua việc đổi tên trường, thì toàn bộ biển bảng tên trường và vô số tài liệu sẽ phải thay đổi. Chỉ riêng việc làm lại bảng hiệu tên trường đã tốn một khoản tiền khổng lồ, và không cần thiết.

Ví dụ cuối cùng thì không phải là liên quan mật thiết, nhưng có liên quan. Tại sao chúng ta lại có ruột thừa? Chức năng chính của ruột thừa của con người ngày nay là đau, và giúp chủ nhân có trải nghiệm được phẫu thuật, vậy mà ai cũng có nó. Đó chỉ đơn giản là một cơ quan đã tiêu giảm, nhưng vẫn tồn tại và truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Rất có thể vào thủa sơ khai, ruột thừa từng là một cơ quan thật sự có tác dụng đối với con người.

Nếu đã đọc tới đây, chắc bạn đã đoán ra lý do tại sao bàn phím lại chủ yếu được sắp xếp theo thứ tự QWERTY chứ không phải là một thứ tự khác. Đó là vì QWERTY cũng là thứ tự phím trên máy đánh chữ. Bạn nghĩ khi bàn phím mới được phát minh ra, ai là những người đầu tiên sử dụng chúng? Chính là những người đánh máy trước đây. Và họ sẽ thấy không hạnh phúc nếu phải học lại việc đánh máy chỉ vì có ai đó xáo trộn các phím khỏi thứ tự quen thuộc của họ.

Câu hỏi đặt ra là, tại sao trật tự phím trên máy đánh chữ ngày xưa lại là QWERTY?

Máy đánh chữ là một thiết bị cơ khí. Nếu bạn gõ các phím gần sát nhau với tần suất quá cao thì chúng có nguy cơ cao là sẽ bị mắc vào nhau. Khi ấy bạn sẽ mất thời gian để gỡ chúng ra, và tốc độ đánh máy sẽ giảm. Vì thế, bàn phím QWERTY được thiết kế để tối ưu tốc độ trên máy đánh chữ cơ khí.

Tuy nhiên, bàn phím máy tính hiện đại, dù vẫn là một thiết bị cơ khí, không còn nhược điểm của máy đánh chữ nữa. Các phím nói chung sẽ không vướng vào nhau. Thứ tự QWERTY được sử dụng chẳng qua vì người ta đã quen với nó. Đó là một sự kế thừa không hơn không kém. Bàn phím QWERTY không hề được tối ưu cho thứ gì cả, ngoài tốc độ gõ và sự chấp nhận của những người chuyển sang từ máy đánh chữ.

Bạn đã hỏi về thứ tự ABC, nhưng thứ tự ABC thì cũng chẳng khác một thứ tự ngẫu nhiên nào cả, ngoài việc nếu bạn không biết phím ở đâu thì có thể vừa nhìn vừa dò dễ hơn. Tuy nhiên, những người quen dùng máy tính thì không nhìn bàn phím. Tôi đang gõ những dòng này mà không nhìn bàn phím, thứ tự ABC với tôi là vô nghĩa.

Bạn không phải là người đầu tiên băn khoăn về thứ tự QWERTY, có người đã băn khoăn về nó và hơn thế nữa, đề xuất một cách sắp xếp phím mới để tối ưu tốc độ gõ, dựa trên tần xuất suất hiện các chữ cái trong văn bản tiếng Anh và sự tính toán thời gian, khoảng cách di chuyển ngón tay khi gõ phím. Đó là bàn phím Dvorak.

Bàn phím Dvorak. PC: dvorak-keyboard.com

Hy vọng là bạn thấy thỏa mãn với câu trả lời này. Tuy nhiên, có vài điều tôi muốn nói thêm.

Thứ nhất, dùng bàn phím dvorak để gõ văn bản thì nhanh thật, nhưng khi sử dụng phần mềm thì chậm. Nguyên nhân là các nhà phát triển phần mềm thường sắp xếp các tổ hợp phím tắt sao cho tốc độ được tối ưu trên bàn phím QWERTY. Hơn thế nữa, đa số máy tính vẫn được trang bị QWERTY (có thể chuyển sang Dvorak bằng phần mềm thay đổi layout), nên dùng Dvorak mà phải chuyển sang máy khác, như khi lên công ty, hoặc phải mượn máy người khác, thì rất bất tiện.

Thứ hai, bạn có thể học được một nguyên tắc trong việc thiết kế sản phẩm từ trường hợp của bàn phím QWERTY: sản phẩm nên có tính tương thích ngược (backward compatibility). Chẳng hạn, nếu bạn là nhà sản xuất máy ảnh, tốt nhất là hãy làm cho lens của máy đời cũ vẫn có thể lắp vào máy đời mới. Điều này đúng cho tất cả các loại sản phẩm, vì thường sản phẩm mới được mua bởi những người đã dùng sản phẩm trước khi họ muốn nâng cấp. Người dùng thường muốn giảm chi phí, và không thích phải thay đổi thói quen, trừ trường hợp một thao tác bất tiện được thay bằng một thao tác đơn giản hơn. Các sản phẩm "phi vật thể" cũng như vậy. Chẳng hạn khi các ngôn ngữ lập trình được nâng cấp, nhiều câu lệnh ở phiên bản trước vẫn có thể được sử dụng ở phiên bản sau dù đã có giải pháp tốt hơn thay thế. Nhiều câu lệnh của C nhìn rất lạc lõng trong C++, nhưng chương trình vẫn chạy bình thường; hay một số câu lệnh Python 2.x vẫn hợp lệ trong Python 3.x. Mọi quy tắc đều có ngoại lệ. Apple thường thích làm ra những chuẩn mới và không quá quan tâm đến quy tắc này.

Thứ ba, câu chuyện bàn phím có một tính chất có thể được nhìn thấy ở rất nhiều thứ trong cuộc sống này, không chỉ là ở những ví dụ đã được nêu ra ở trên. Bạn thấy bàn phím QWERTY bất hợp lý, vậy bạn có thấy dùng hệ điều hành Windows là bất hợp lý không? Một người lớn tuổi có thể học dùng Linux nhanh hơn so với học Windows và làm được mọi chuyện mà người dùng Windows phổ thông làm được. Có nhiều chuyện ta tưởng hiển nhiên và cứ thế chấp nhận, nhưng chúng không hiển nhiên như thế. Mọi chuyện đều hợp lý cho đến khi ta để ý và nhận ra sự vô lý của chúng. Đó là bước đầu để tìm đến những điều hợp lý hơn. Dvorak thấy bàn phím vô lý và tạo ra bàn phím Dvorak. Có người thấy việc đồng hồ phải dùng kim là vô lý và tạo ra đồng hồ điện tử. Có người thấy việc giày phải có dây là vô lý và tạo ra giày lười. Có người thấy bút chì có ngòi chì được bọc bằng gỗ là không cần thiết và tạo ra bút chì cơ khí. Có vô số ví dụ như thế trên đời. Hãy nhìn ra xung quanh và suy nghĩ. Khi bạn ngạc nhiên với những điều mà người khác cho là hiển nhiên, bạn rất có thể sẽ trở thành một nhà phát minh, hay ít nhất cũng là một người giỏi xử lý vấn đề.

Hôm nay, bạn có nhìn thấy thứ gì như thế nữa không?