Phong tục sinh đẻ của người Mường (Phần 1)

1. Tập quán và giai đoạn sinh để truyền thống

1.1 Thai nghén

Giai đoạn thai nghén không có nghi lễ gì quan trọng, thai nghén của dân tộc Mường chỉ cần lưu ý: Theo tục lệ của người Mường, khi người phụ nữ mang thai họ vẫn đi làm bình thường nhưng tránh làm các công việc nặng nhọc và không được với tay quá cao. Người thai phụ phải giữ cho tinh thần luôn được thoải mái, vui vẻ, tránh việc nóng giận hoặc các cảnh tượng hãi hùng, tang thương nếu không sẽ ảnh hưởng xấu tới thai nhi và tới đứa trẻ sau này.

1.2 Sinh đẻ

Đối với người Mường ta không thấy các nghi lễ được diễn ra trong quá trình người mẹ mang thai và trước khi sinh. Trong thời gian này người thai phụ chỉ phải chú ý đến các điều kiêng khem và ăn uống đầy đủ để giữ gìn sức khỏe cho thai phụ và thai nhi. Tuy nhiên tới khi sinh con thì người Mường có khá nhiều các nghi lễ được diễn ra với các mục đích khác nhau.

Khi có người trở dạ người ta phải làm “ Quán Ma” bằng cách: Buộc chạc hoặc thừng từ cầu thang ra cột xó gọi là cột “ Tẳng Dẳng” ở ngoài dùng để treo vào đó cái chổi và 1 lưỡi hái để người lạ khỏi vào, kiêng cho đứa bé khỏi bị sài, đẹn. Đồng thời phải quét sạch gác và quanh bếp, trải gọn lá chuối vào cái nia ở cạnh bếp. Khi đứa trẻ ra đời đặt vào đó, một người già nhất trong nhà cầm cái chài đánh cá dập lên đầu đứa bé 7 cái nếu là đàn ông, nói: “ Lớn lên mà đánh cá”. Nếu sinh con gái lấy cái hông hay cái chõ xôi dập lên 9 cái rồi nói: “ Lớn lên mà đi hái dâu chăn tằm, dệt cửi”. Rồi lấy rau rốn của đứa bé cho vào ống nứa gọi là “ Ống cốm” đem treo trong rừng sâu.

Lễ cắt rốn

Đối với người Mường, khi một đứa trẻ ra đời việc cắt rốn và chôn nhau cho nó là một việc làm rất có ý nghĩa. Vì đây là những thứ có liên quan tới số phận của đứa trẻ trong suốt cuộc đời. Vì vậy họ phải theo những tục lệ mà ông cha truyền lại, ngày nay khi mà người ta đi đẻ ở bệnh viện hay trạm xá thì họ vẫn mang nhau thai của đứa trẻ về và làm theo cách cổ truyền.

Sau khi đứa bé ra đời, người ta dùng một thanh nứa làm dao để cắt rốn, thanh nứa được lấy từ đầu chiếc dui trên mái nhà. Nếu đẻ con trai thì dao nứa được lấy từ mái nhà đằng trước, con gái thì được lấy ở mái nhà đằng sau (có sự khác biệt này là do trong quan niệm của người Mường, cũng như trong sinh hoạt hằng ngày, gian đằng trước chỉ dành riêng cho nam giới trong nhà còn gian đằng sau mới là nơi dành cho phụ nữ). Khi cắt rốn xong thanh nứa này lại được dắt lên mái nhà. Nhau thai được bỏ vào một ống bương đậy thật kín và giao cho người chồng hoặc mẹ chồng mang treo lên một cành cây cổ thụ trong rừng, ở một nơi vắng vẻ không có người qua lại,.Tất cả những hành động trên là nhắm giữ vía cho đứa trẻ trên được khỏe mạnh, mau ăn chóng lớn, tránh các điều dữ.

Đứa bé sau khi sinh không được đưa cho mẹ nó ngay mà sẽ được tắm rữa sạch sẽ. Sau đó được đặt vào trong một cái nia, trong nia lót một tàu lá chuối đã hơ qua lửa mà người Mường ở đây gọi là “Rùng cóong”. Nếu đứa trẻ là gái người ta lấy một cái hông đồ xôi bằng gỗ đặt bên cạnh cái nia vừa gõ vào cái hông đồ xôi và nói “hỡi con gái dậy mà kéo tơ, chăn tằm, dệt vải”. Nếu là con trai người ta lấy chiếc chài đánh cá cũ đặt cạnh cái nia rồi đập xuống sàn nhà nói “hỡi con trai dậy mà đi kéo chài kiếm cá”. Gọi và đập như thế vài ba lần cho tời khi đứa trẻ khóc thật to họ mới bế nó dậy, mặc áo quấn tã và trao cho bà mẹ cho nó bú.

Bốn ngày sau khi đẻ người ta làm lễ “ Kéo chiếu” để mừng con. Người ta mổ lợn hoặc gà để cúng vía cho mẹ và cúng mụ cho đứa bé. Mời anh em, dân làng đến để ăn mừng. Ai có tiền hoặc quà mừng đem đến để vào mâm cúng vía đặt trong buồng mẹ con nằm. Việc đặt tên cho bé được bàn bạc kĩ để không đặt trùng tên với người nào trong họ. Cùng ngày hôm ấy người ta mới cởi bỏ dây “ Quán ma”.

Lễ thả ổ (ra cữ)

Cữ là một thời gian định lượng là bảy ngày (đối với con trai) hoặc chín ngày (đối với con gái). Lễ thả ổ thường được tổ chức trước một ngày tức là ngày thứ sáu đối với con trai và thứ tám đối với con gái. Khi đứa bé ra đời đủ thời gian nói trên người ta gọi là đầy cữ và sẽ tổ chức lễ thả ổ một nghi lễ nhằm tạ ơn vua bếp và tạ ơn các bà mụ.

Ở Phú Thọ, hôm cúng mụ người ta phải làm cái dù mụ. Cốt dù đan bằng nứa thành cái lồng bằng cái đấu đong gạo, bên ngoài căng vải. Đem dù treo trong nhà thẳng giường nằm của bà đẻ. Nhìn số dù người ta biết người đàn bà ấy có mấy đứa con nhỏ.Khi đứa trẻ 13 tuổi cúng cắt mụ mới bỏ dù. Nếu không may trẻ chết non thì chôn trẻ theo cả dù mụ.

Người Mường Thu Cúc cũng cúng mụ khi trẻ được 7 hoặc 9 ngày. Có 2 mâm cỗ chính, 1 để cúng mụ Càn Sát và 1 để cúng vua cha Ngọc Hoàng. Cạnh 2 mâm chính còn đặt quanh 10 mâm. Hai mâm cỗ cúng còn có 1 khẩu cơm lam, 1 bánh quả nếp. Có 12 tấm vải dài 8 sải và rượu, nước, trầu cau. Ý nghĩa cúng mời 12 bà mụ xuống trả vía cho đứa trẻ. Cúng mụ xong cũng buộc chỉ trắng vào tay đứa trẻ như ở nhiều làng Muowfng khác.

Lễ vật gồm có: một con lợn nhỏ (khoảng 25 kg) để cúng vua bếp và bảy hoặc chín bát nước thuốc để cúng các bà mụ, ngoài ra người ta còn có các lễ vật khác như bánh tò te, cơm lam, thịt, cơm tẻ cũng đều làm thành bảy hoặc chín phần tùy thuộc vào việc đứa trẻ là con trai hay con gái. Trong lễ này, gia đình mời thầy mo hoặc thầy đồng về nhà làm lễ. Thay mặt cho đứa trẻ và gia đình, ông thầy mo sẽ gọi vía, vua bếp và các bà mụ về chứng kiến lòng thành của gia đình và cầu cho đứa trẻ ăn ngoan chóng lớn, tránh được các điều xấu xa, tránh bị ma qủy quấy phá và cảm ơn các bà mụ đã có công “nặn” nên bé, cảm ơn vua bếp trong thời gian qua. Sau khi lễ cúng diễn ra, bà mẹ sẽ ăn mỗi thứ một ít, sẽ uống mỗi bát thuốc một ngụm để cầu cho con mạnh khỏe, chóng lớn, ngoan ngoãn. Trong lễ này còn có một thứ rất quan trọng đó là một sợi chỉ đỏ, ông thầy mo sẽ yểm bùa chú lên đó rồi buộc vào tay đứa trẻ, con trai thì bảy vòng con gái thì chín vòng.

Cũng trong ngày hôm đó gia đình đứa trẻ sẽ mổ một con gà mái tơ, luộc chín rồi dùng tay xé thịt, sau đó cho vào xoong, kho với gừng và nghệ để vào trong ống nứa cho sản phụ ăn dần.

Lễ “thay ma cữ”

Thay ma cữ là một lễ rất độc đáo của người Mường mà chúng ta không thấy ở một dân tộc nào khác có nghi lễ tương tự, nghi lễ này được tổ chức sau lễ thả ổ một ngày. Lễ này được tổ chức với ý nghĩa cho đứa bé ra mắt họ hàng, xóm Mường cũng có các vị thần linh để cho đứa trẻ chính thức nhập vào thế giới trần gian.

Nếu trong lễ thả ổ vai trò của thầy cúng rất quan trọng bên cạnh gia đình đứa trẻ thì đối với nghi lễ này vai trò của những người được mời tham dự là không thể thiếu. Sau khi đã hưởng lộc xong thì người mẹ bế đứa trẻ đi ra gian ngoài. Ở đây người ta bố trí sẵn một người phụ nữ nết na có đủ con trai, con gái đón đứa bé từ tay mẹ để cầu lộc cho nó. Trong khi đó bố đứa bé tự tay tháo bếp cữ chuyển ra ngoài rử sạch sau đó đem cất vào một nơi kín đáo. Sau đó đứa bé được chuyển sang tay một cô bé mạnh khỏe, ngoan ngoãn, thông minh, là anh em trong họ dưới sự quan tâm của tất cả những người có mặt.

Tục lệ thay ma cữ là một trong những nghi lễ quan trọng trong vòng đời của người Mường. Vì vậy sự tham dự của các thành viên trong cộng đồng, gia tộc nhất là của các em bé 12 đến 13 tuổi (lớn hơn đứa bé một giáp) là cực kì quan trọng. Các em lớn tuổi đó có sứ mạng là dìu dắt em bé vào đời một cách mạnh khỏe và thành đạt. Đồng thời với nghi lễ này tất cả các vị thần linh đều được chứng giám và phù hộ cho em bé nên người.

Lễ đầy tháng và đặt tên cho trẻ

`Lễ đầy tháng hay còn gọi là lễ “ăn mừng thôn”. Lễ này cũng gần giống như lễ ra cữ và để mừng bé đã vượt qua một giai đoạn nữa của sự trưởng thành. Trong lễ cúng đầy tháng cho trẻ, người ta cũng cúng các bà mụ, thổ công và cúng gia tiên.

Lễ vật cho cúng đầy tháng gồm: Một con lợn, một con gà trống, một bình rượu cần do gia đình tự làm. Khi khách mời đã tới đông đủ, người ta bắt đầu làm lễ cúng, em bé được tổ chức đầy tháng là trung tâm cảu buổi lễ. Mẹ của em bế em ra trước bàn thờ tổ tiên, sau đó người ta sẽ tổ chức dâng hương lên tổ tiên cũng như các bà mụ. Trong lễ này người ta cũng cúng cả thổ công của gia đình vốn được lập một bàn thờ riêng ở ngoài trời. Người chủ lễ khấn mời các vị về hưởng lộc và phù hộ cho cháu bé, tránh các thứ tà ma quỷ quái để cháu được khỏe mạnh và ngoan ngoãn.

Qua lễ đầy tháng này chúng ta được biết thêm những phong tục đẹp của người Mường đó là khi những người được mời đến dự buổi lễ sẽ đem những thứ quà tặng đến để mừng cho cháu bé và gia đình. Quà tặng thường không phải là những gì quá xa xỉ, tốn kém mà là những thứ tự làm ra: Vải do gia đình tự dệt ra để may quần áo cho bé, gà, gạo nếp để cho mẹ bé tẩm bổ.

Trong buổi lễ này ông bà nội, ngoại hai bên sẽ tặng vòng bạc cho cháu. Nhà nào giàu có thì có thể tặng cho cháu vòng bằng vàng.

Đối với người Mường ngày lễ đầy tháng cũng chính là ngày lễ đặt tên cho trẻ. Theo phong tục thì ông bà nội sẽ là người đặt tên cho trẻ.

Trong lễ đặt tên, ngoài các lễ mặn là: Xôi, gà, thịt lợn thì có các vật dụng thường ngày như: Một cái gương, lược, một con dao để tránh bệnh tật; một bát nước để tránh bị ngã nước; một chén nước trà để tránh bị ngộ độc. Sau khi đã chọn được một cái tên phù hợp cho trẻ (họ đặt tên cháu tránh việc cùng tên với những người anh em thân thích thuộc họ hàng hai bên nội ngoại). Bố đứa trẻ hoặc ông nội đứa trẻ sẽ dâng hương để báo với tổ tiên, thánh thần rằng đứa trẻ đã có tên chính thức và từ đó gia đình sẽ gọi tên đứa trẻ theo tên này, (trước đó họ gọi đứa bé đó theo tên mụ như con trai thì gọi là thằng cu, con gái thì gọi là cái cún, cái đĩ, cái đẹn… tên mụ cho trẻ con thường là những cái tên xấu xí để cho ma quỷ không nhòm ngó và quấy phá). Cũng từ đó nếu đứa trẻ là con đầu lòng thì cha mẹ nó sẽ được gọi theo tên của nó. Ví dụ: nếu đứa bé tên là Hùng thì người ta sẽ gọi bố của nó là bố Hùng và mẹ của nó là mẹ Hùng.