Gốc tích mâm ngũ quả ngày Tết

Cách đây vài năm, ngày Tết,ngồi coi ti vi, gặp chương trình phóng viên đến chúc Tết nhà GS Nguyễn Lân Dũng. Sau khi khen mâm ngũ quả đẹp, phóng viên bất thần hỏi phu nhân GS:"Bác cho biết ý nghĩa của mâm ngũ quả?". Lúc đó, GS đỡ lời cho phunhân: "Mâm ngũ quả thể hiện triết lý ngũ hành của phương Đông ngày xưa,năm thứ quả là năm màu phối hợp với nhau". 

Xem đến đó, tôi lẩm bẩm:"Kể cũng nhanh trí nhưng cũng hơi bị liều. Trong ngũ hành có màu đen, màutrắng mà xưa nay có ai bày ra đâu!".

Ngũ quả vốn là năm thứ quảcung dưỡng (cúng dường) cho nhà Phật.

Phật quang đại từ điển ghirõ:

"Ngũ quả: Chỉ cho 5loại trái cây mà các tỳ khưu phải nấu chín hoặc gọt vỏ mới được ăn. Đó là:

1.Loại quả có hạt như: Táo, hạnh, đào, mận...

2.Loại quả có da như: Dưa, lê, dâu...

3.Loại quả có vỏ như: Dừa, hồ đào, thạch lựu...

4.Loại có vỏ sần sùi như: Tùng, bách, tô nhẫm...

5.Loại có góc cạnh như: Ấu, các loại đậu lớn nhỏ...

Năm loại trái cây trên đây cũng được dùng để cúng dường trong pháp hội Vu lan bồn".
Như vậy, ta thấy, trước hết, đó là năm thứ quả mà những người tu hành dùng trong việc ăn chay của họ, Tỳ khưu là những người đã được độ xuất gia, tu hànhthanh tịnh, khất thực hoằng pháp.
Từ cúng dường Vu lan bồn đến mâm cúng ngày Tết.

Vulan bồn, tiếng Phạn là Ullambana (nghĩa đen là treo ngược, đảo huyền), đượchiểu nhiều nghĩa nhưng nghĩa thông dụng nhất là lễ giải cứu khổ nạn đau đớn tựanhư bị treo ngược, tổ chức vào rằm tháng Bảy âm lịch. Ở Việt Nam thường gọi tắtlà lễ Vu lan. Hán dịch là Đảo huyền, cũng gọi là Bồn hội, Vu lan bồn hội.

Theokinh Vu lan bồn, đệ tử Phật là Mục Liên dùng Thiên nhãn trông thấy thân mẫu bịđọa vào đường quỷ đói, gầy ốm chỉ còn da bọc xương, ngày đêm khổ não liên tục,thấy rồi, ngài Mục Liên dùng bát đựng cơm đưa đến dâng cho mẹ, nhưng do chịu quảbáo của nghiệp ác nên cơm biến thành lửa. Để cứu mẹ thoát khỏi nghiệp khổ này,ngài Mục Liên bèn xin đức Phật chỉ dạy cách giải cứu, Phật liền dạy ngài MụcLiên vào ngày rằm tháng Bảy là ngày chư tăng tự tứ (vào mùa mưa ở Ấn Độ, chưtăng kết hạ an cư trong 3 tháng, ngày này là ngày kết thúc hạ an cư), dùng thứcăn uống ngon quý, hoa quả cúng dường Phật tăng trong 10 phương thì sẽ được vô lượng công đức, mẹ ông sẽ được thoát khỏi khổ nạn, cứu được cha mẹ 7 đời.

Dấutích lễ Vu lan có từ rất sớm ở Ấn Độ. Trong tác phẩm Mahabharata (một tác phẩmsáng tác từ thế kỷ V trước công nguyên đến thế kỷ V sau công nguyên), người tađã đọc thấy dấu tích của lễ này. Tại Trung Quốc, theo truyền thuyết, vua Vũ đếnhà Lương là người đầu tiên cử hành hội Vu lan bồn. Vào năm 538, Vũ đế đến chùaĐồng Thái thiết trai Vu lan bồn. Từ đó "phát triển thành tục. Đế vương vàthần dân các đời phần nhiều cử hành hội này để báo đền ân đức cha mẹ, tổtiên". Thời nhà Đường, các vua Đường rất xem trọng lễ cúng dường Vu lanbồn, các triều đại sau này vẫn tiếp tục, và cho đến ngày nay, Vu lan bồn vẫntồn tại dưới các hình thức khác nhau trong những nước theo Phật giáo đại thừa(Phật quang đại từ điển. Trang 7242).

LễVu lan bồn vốn là một lễ báo hiếu cho cha mẹ 7 đời. Kinh dạy: "Là người đệtử phải tu hiếu thuận, phải tưởng nhớ cúng dường cha mẹ trong từng niệm, chođến cha mẹ 7 đời, hằng năm vào rằm tháng Bảy thường đem tâm hiếu thuận nhớ đếncha mẹ đã sinh ra mình, cho đến 7 đời, lập Vu lan bồn cúng dường chư Phật vàchúng tăng để báo đền ơn sinh thành dưỡng dục của cha mẹ".

Khiphát triển vào dân gian, từ việc cúng dường báo hiếu cha mẹ, đã mở rộng ra cảthập loại chúng sinh. Ngày đó, sư niệm cô hồn thập loại để đáp ứng lòng cầu mong của mọi chúng sinh.

Cúngdường vốn là cung dưỡng âm Hán Việt đã Nôm hóa. Đó là một khái niệm nhà Phật,chỉ việc thí chủ đem thức ăn cung dưỡng cho nhà Phật. Từ một lễ nghi báo hiếu,khi vào dịp Tết, người ta cũng dâng mâm cúng để thờ tự cha mẹ, tổ tiên đã khuất núi nên dâng ngũ quả để cúng. Lễ được dâng lên bàn thờ tổ tiên là vì vậy. Chúng ta chưa gặp từ điển Nho giáo hoặc Đạo giáo nào nói về mâm ngũ quả này. Gốc tích của nó chắc chắn là ở nghi lễ cúng tế của Phật giáo.

Ngàynay, 5 loại trái cây bày mâm ngũ quả có thể khác đi tùy từng nơi từng lúc.Người ta thường chọn 5 trong các thứ quả sau đây để bài trí: Phật thủ, thanhyên, chuối xanh, bưởi, đào, táo, quất, cam, ớt, cà chua... Ba màu thường đượcưu tiên: Màu xanh (mong muốn sự bình yên), màu vàng (màu nhà Phật), màu đỏ(mong muốn sự may mắn). Tuy nhiên, ý nghĩa trong việc cúng dường của nó thì vẫnđược bảo lưu. Không thể có chuyện ngũ hành hay tương sinh tương khắc nào cả./.