'1.5 độ C để sống sót': Tiếng gào bé nhỏ và bất lực của quốc đảo Mác-San đang chìm chết.

Từ năm 1946 đến năm 1958, Hoa Kỳ thả 23 quả bom nguyên tử trên rạn san hô Bikini, ở đây cũng là nơi bom nguyên tử hydro lần đầu thử nghiệm. Tổng số lực nổ từ tất cả những quả bom được thử nghiệm trên rạn san hô Bikini ước tính lớn gấp 7000 lần quả bom được thả ở Hiroshima, Nhật Bản. Nghiên cứu sau này cho thấy một lượng chất phóng xạ strontium-90 vẫn còn đọng lại ở rạn san hô này và vùng nước xung quanh. Sức tàn phá kinh khủng diễn ra ở rạn san hô này cũng đã khiếp sợ thế giới, ép nhân loại phải dần dần giảm nhiệt cuộc đua hạt nhân. Cũng như truyền cảm hứng cho bộ phim Godzilla của Nhật Bản (UNESCO). Đến mức nhiều nơi ở Mác-San có độ phóng xạ cao hơn Fukushima ở Nhật Bản hoặc Chernobyl ở Ukraine (Jacobo, 2019).

Nhưng dù đã không còn thử nghiệm nữa, những ảnh hưởng lâu dài của bom hạt nhân vẫn đọng lại với những rạn san hô và người dân đảo Mác-San. Trong đó chỗ thử nghiệm Baker (21 KT) bị đục xuống 8 mét cao và đường kính 700 mét (Trembanis, 2019). Nhà nghiên cứu Khoa học biển và Chính sách từ trường đại học Delaware, Arther C. Trembanis cho biết: "Hình như cô Captain Marvel đã đấm vào hành tinh này và để lại một vết lõm trên nó" (Osborne, 2019). 

Ngoài ra, các mẫu đất từ 11 hòn đảo ở 4 trong số các đảo san hô phía bắc cho thấy nồng độ phóng xạ, các nhà khoa học nhận từ trường đại học Colombia cũng tìm thấy (Jacobo, 2019)

Người dân đảo đã được di dời qua một rạn san hô lân cận tên Kili với hứa hẹn rằng họ sẽ được về lại rạn san hô Bikini, rạn san hô gắn liền với tổ tiên, văn hoá, và danh tính của họ. Nhưng ở rạn san hô mới, đồ ăn thức uống đều dính phóng xạ và các người dân dần dần chết đói. Dù người Mỹ biết rõ là bom nguyên tử có thể gây ra thiệt hại đến thiên nhiên, nhưng khi giảng thuyết với dân Mác-San địa phương thì họ lại bảo: "Điều gì xảy ra đều là ý nguyện của Chúa. Và ý nguyện của Chúa thì không bao giờ xấu cả!" (Denby, 2020). Từ việc thờ Chúa, người Mỹ đã tự xưng mình là Chúa để biện minh cho việc làm vô nhân đạo. 

Người dân rạn san hô Bikini không bao giờ được về. Bọn họ đã mất đi liên kết mật thiết giữa tâm hồn họ và tổ tiên, đó là một mất mát không thể lấy lại. Và điều này sẽ lại càng diễn ra nhiều hơn với mực nước biển dâng dần, sẽ còn nhiều người mất đi đất đai, tâm linh, và rồi đất nước của chính mình, bởi những thứ mà Mác-San quá nhỏ để kiểm soát, quá nghèo để chống cự. 

Điều này còn ảnh hưởng đến việc truyền lại lịch sử qua các dân ca của người dân Mác-San. Các bệnh tuyến giáp của phóng xạ hạt nhân đã làm khản tiếng và mất giọng nhiều ca sĩ truyền thống của quần đảo Mác-San như ông Carlton Abon, không còn có thể lên được những nốt cao và giọng ca xưa, cùng số phận với 1500 người Mác-San khác. Và với một cộng đồng nhỏ như Mác-San, chỉ vài nghệ sĩ bị ảnh hưởng thì cả nước đều bị kéo xuống theo. (Raj, 2019) 

Đến ngày nay, người ta vẫn còn kêu Mỹ hãy xin lỗi và đền bù cho những gì mình đã làm ở quần đảo Mác-San. Trong đó một lá thư gửi đến tổng thống Mỹ Joe Biden vào 5/12/2022 bởi Hiệp Hội Kiểm Soát Vũ Khí và bao gồm Greenpeace, Social Responsibility và tổ chức Sáng Kiến Giáo Dục Marshallese (Brunnstorm, 2023). 

-

Một nhà thơ địa phương, Kathy Jetnil-Kijiner đã nói: 

Trong các góc chợ, ven hàng chan chứa tiếng cười bên những con đường đâu đâu cũng gần gió biển của Majuro, tay ai cũng cầm những tiền mặt đô la Mỹ để mua bán. Quanh quanh, người người chế biến những miếng thịt heo nhập khẩu và những miếng thịt cá bắt được bên trong vòng của các rạn san hô. Còn có cả siêu thị máy lạnh phù phù lên những thức uống đóng chai, kẹo ngọt trong bịch; như là Caprisun, Shester fries,.... Vào ngày Superbowl, nhiều người nghỉ việc mở chiếc tivi lên coi. Sau đó mở tin tức FoxNews, thể thao ESPN, và hoạt hình ở Cartoon Network để đứa trẻ ngoẻo đầu xuống người mẹ nằm coi. Xong, đứa trẻ đó sẽ mở những bài tập Tiếng Anh và Tiếng Mác-San với những cuốn sách giáo khoa nhập khẩu từ Hoa Kỳ, và giáo trình của hệ giáo dục công của Hoa Kỳ. Bọn trẻ ở đây sẽ học về lịch sử Hoa Kỳ từ cách mạng chống Anh Quốc, nội chiến, cộng nghiệp hoá ở New York, v.v. Chúng sẽ học về địa lý của một vùng đất xa xôi nhưng không mấy xa lạ. Đó có thể sẽ là nơi người dân Mác-San sẽ di dời vào tương lai không xa nếu đất nước nơi họ sinh ra và lớn lên không còn. 

Để nói văn hoá nơi đây bị ảnh hưởng bởi Mỹ là chưa đủ, như một nhà du lịch khắp thế giới người Mỹ Drew Binsky nói: "Khi đáp cánh ở đây tôi cảm thấy như mình đang trở về Hoa Kỳ." (Binsky, 2019) 

Mỹ và Mác-San cùng với hai đảo quốc Thái Bình Dương khác đã cùng ký Hiệp Định Tự Do Hiệp Hội (Compact of Free Association) chính thức thực hiện năm 1986. Trong đó Mỹ hứa sẽ cho đảo quốc Mác-San 70 triệu USD mỗi năm; tính từ 2004, Mỹ đã cho Mác-San hơn 800 triệu USD để hỗ trợ trức tiếp, trợ cấp, và giúp đỡ tài chính cho quần đảo này, hay còn là 70% GDP của Mác-San trong suốt thời gian đó. Đổi lại Mỹ sẽ có toàn quyền trong vấn đề quân sự của Mác-San. Người dân hai nước có thể sống và làm việc tại hai nơi mà không cần Visa hay thẻ xanh, cũng vì tại sao 1/3 dân Mác-San đang định cư tại Hoa Kỳ ("2020 Investment Climate Statement"). 

Để hiểu được mối quan hệ mật thiết, ruột thịt này của hai nước thì chúng ta phải hiểu đôi chút về mối quan hệ của những rạn san hô này với cường quốc hải quân của thế giới xuyên suốt lịch sử. 

Vào năm 1526, buông thuyền của nhà thám hiểu người Tây Ban Nha đáp bờ vào quần đảo Mác-San và đặt tên vùng đất này là Los Pintados. Nơi đây sau đó chính thức rơi vào uỷ trị của Tân Tây Ban Nha, thuộc địa của Đế Quốc Tây Ban Nha ở Châu Mỹ, hay còn được gọi là Phó Vương Quốc Tây Ban Nha (Virreinato de Nueva España). 

Mặc dù là vậy trên sách lệnh của Tây Ban Nha, nhưng những người dân của các quần đảo này gần như không bị hề hứng gì. Bởi vì giá trị của những quần đảo này quá thấp để thu hút sự quan tâm của chính trị và kinh tế. Vì thế các thổ dân nơi đây được để yên khỏi sự bạo hành của Đế Quốc Tây Ban Nha. Nhưng điều đó không có nghĩa là không bị tác động gì, dịch bệnh từ những nhà thám hiểu đó đã giết chết những người dân không có miễn dịch chống chọi. Ngay từ ban đầu, ta đã thấy được sự yếu thế của dân đảo với thế lực bên ngoài. Tôn giáo đa thần của Mác-San cũng bị thay thế bởi thiên chúa giáo từ các nhà truyền giáo Công Giáo La Mã. 

Sau đó người Đưc mua quần đảo này với giá 4.5 triệu đô la từ Tây Ban Nha để sản xuất cùi dừa làm dầu thực vật. Một hiệp ước, tất nhiên, không có sự góp mặt của dân địa phương. 

Vào Thế Chiến I, Nhật Bản nhân cơ hội nước Đức suy yếu ở Châu Âu đưa hải quân vào và tóm lấy quần đảo Mác-San. Lúc này vài công ty Nhật Bản như Nanyo Boeki cũng lập trụ sở ở ngôi làng Majuro và người Nhật Bản cũng bắt đầu sinh sống và lập gia đình với dân địa phương. Trong thời gian đó Nhật Bản thiết lập nhiều nông trại cùi dừa làm dầu thực vật. 

Dù vậy Nhật Bản cũng như nhiều đế quốc quản trị vùng biển này trước nó, cũng không bận tâm mấy với nơi này. Tài nguyên thường chỉ có hải sản, dừa, và phốt phát. Đa phần chỉ để có một nơi để thuyền giữa Thái Bình Dương. Sau khi Nhật Bản bại trận Thế Chiến II, Hoa Kỳ uỷ trị nơi này và cũng là quốc gia có sự ảnh hưởng lớn nhất tới Mác-San. Mỹ tiếp tục cai quản Mác-San từ năm 1947 đến tận 1979 bằng với 32 năm lịch sử, trong lúc đó xây dựng quân sự và dần dần "Mỹ hoá" nơi này thành một lãnh thổ của mình. Bằng cách kết nối Mác-San với hệ thống phát sóng của Mỹ ảnh hưởng đến thế giới quan của quần đảo, kết nạp hệ giáo dục của địa phương với hệ giáo dục công của Mỹ, cho mở nhiều siêu thị đồ ăn nhập khẩu ảnh hưởng đến chế độ ăn uống của người dân địa phương và xây dựng nhiều cơ sở hạ tầng khác.

Kể cả khi giành lại độc lập vào năm 1979, Mác-San vẫn không thể rời bỏ nước Mỹ. Bởi vì ngoài ra Mác-San cũng không có nhiều lựa chọn khác không? Không chỉ trong nhập khẩu và văn hoá, về kinh tế nước Mỹ cũng nắm phần quan trọng. Căn cứ quân sự Kwajalein là nơi tuyển dụng lớn thứ hai của Mác-San. Cũng như nhập khẩu gần 120 triệu đô la và xuất khẩu 30.8 triệu đô la qua lại với nước Mỹ - đều khả thi hơn nhờ những hiệp định và mối quan hệ mật thiết với Hoa Kỳ. Nước Mỹ cũng đã "giúp" Mác-San trực tiếp trong việc đối đầu với biến đổi khí hậu như hồi năm 1991, tổng thống Hoa Kỳ bấy giờ Bush đưa tiền viện trợ cho Mác-San giúp đối đầu siêu bão Zelda ("Marshall Islands Storm Aid"). Việc ở lại với Hoa Kỳ cũng cho người dân đảo nhiều cơ hội hướng đến nền giáo dục cao hơn như đại học, vì trên đảo chỉ có trường trung học là cao nhất. 

Nếu không có Mỹ thì đảo Mác-San có cách nào khác không? Một quần đảo xa xôi giữa nơi biển rộng người không. Đất nhỏ hẹp, dân số thấp không thể sản xuất nhiều, và nếu có thể sản xuất gì có giá trị thì lại quá xa khỏi nơi có khách hàng. Một đất nước từ xưa đã quá nhỏ để chống cự lại với các đế quốc lớn mạnh. 

Dù vậy, Mác-San cũng đã có một quốc gia độc lập được công nhận bởi Liên Hợp Quốc. Một phần nào đó nó tạo ra một cái nhìn không một chiều, rập khuông khi nhìn vào vị thế nhỏ bé của đất nước này. Một phần chúng ta không thể quên đi những việc ngược đãi và vi phạm nhân quyền của Mỹ với dân đảo Mác-San. Một phần còn lại chúng ta phải hỏi liệu việc Mỹ đang có nhiều kiểm soát, bảo an, trợ cấp cũng đang giúp người dân nơi đây nhiều lựa chọn hơn không?

Cũng từ việc đó mà Mác-San có thêm một lựa chọn trong khủng hoảng khí hậu sắp tới so với nhiều đất nước đảo cát thấp chung hoàn cảnh.

Theo công ty xây dựng Pacific International đã làm việc với Mác-San gần nửa thế kỷ nói: "Gần đây chúng tôi mất gần trăm công nhân... họ đều qua Mỹ... Càng ngày càng khó để tuyển dụng lao động tay nghề địa phương." Còn bà tổng thống Hilda Heine cho biết: "Chúng tôi đang cạnh tranh với đất nước mạnh nhất thế giới." (Taibbi, 2018) Cho thấy thật rằng dù tốt hay không, Mác-San không có nhiều lựa chọn. 

Nhiều nước như Tu-va-lu đang mua đất để dân mình có đường thoát, Ma-đi-vơ thì kiến nghị xây thành phổ nổi. Nhưng người dân Mác-San biết rõ mình sẽ đi đâu - Hoa Kỳ. Nhiều người vì nhiều lý do: giáo dục, công ăn việc làm, và nỗi sợ biển đã buộc rời bỏ quê hương. 

Sarah lúc đó học lớp 8 ở đảo san hô Ebon khi cô phải rời đảo để đến Majuro, và từ Majuro đến vùng nông thôn nước Mỹ. Nhìn lại quãng thời gian trên Ebon, Mác-San "nó như là thiên đường."

Trên đảo Ebon không có điện thoại hay điện, và chỉ có một cửu hàng cung cấp cơm gạo, Kool-laid hoặc miếng thịt Spam. Dù ở đây dân ít nhưng đất cũng ít, nên cái con đường duy nhất dọc đảo cũng trở nên đông đúc. Sarah hay trốn khỏi sự đông đúc đó bằng cách giăng buồm với cơn gió mạnh bạo và mặn mà để đi qua cái đầm 100 km đến hòn đảo Demdol. Và ở đó đến mấy tuần trên một miếng đảo cát thấp, Sarah sống như bao đứa trẻ khác trên thế giới này: đọc Kinh thánh tiếng Mác-San, chùi quần áo trên bàn giặt và thu thập mấy quả trứng từ những con gà cục tác mổ lòng bàn tay.

Khi cái nắng ác chiến của ông trời chỉ còn loé lên những vệt sáng cam yếu ớt vào cuối ngày, Sarah lén ra sau nhà, cầm chiếc ukelele búng lên những tiếng nhạc rưng rưng với tiếng gió dịu làm xập xoè tán cây dừa, nhìn cái đầm, cái đảo. Rồi mọi thứ tối đến mất đường chân trời chia cách bầu trời và biển cả loà vào khung màu đen bất tận. 

Nhưng cuộc sống này không thể tiếp tục cho những người trẻ tuổi như Sarah. Trong 26 rạn san hô, 17 rạn đã trải qua dân số sụt giảm để di cư đến những khu vực 'đô thị' như Majuro hay Ebeye. Từ đó, người ta sẽ ra khỏi Mác-San để đến Hoa Kỳ. Kể cả với đô thị như Majuro, việc làm, đặc biệt là loại lương cao, rất hiếm và cạn kiệt. Cũng như đất nước Mác-San không có lực nào thúc đẩy phát triển kinh tế và tạo thêm việc làm dẫn đến nhiều người đặt vé một chuyến đến Hoa Kỳ. 

Theo thống kê, có tầm 4300 người Mác-San đang trú ngụ tại Arkansas vì giá đất rẻ, nhiều công việc lao động tay chân như nhà máy xưởng. Vào lúc mà Sarah rời đi, từ vựng "biến đổi khí hậu", "nóng lên toàn cầu", "mực nước biển dâng" vẫn chưa là kiến thức phổ quát và đa phần được bàn tán ở giới khoa học, môi trường, và lẻ tẻ vài tin tức. 

Vào năm 2008, Sarah nhìn thấy chiếc máy bay nhấp nhoé, nhỏ nhắn lớn dần trên không trung và cố nín khóc. Sau khi cô rời đi, cũng là năm 2008, Mác-San trải qua một đợt sóng lớn làm hư hại ruộng khoai sọ và xa kê, đổ dạt vào nhà dân và nghĩa địa, lúc đó nhìn trên trời Mác-San như đã biến mất. Và cứ mỗi năm những thuỷ triều vua lại đến, thường xuyên hơn và mạnh bạo hơn. Nước biển càng dâng nhưng nước mưa càng ít - biến đổi khí hậu chưa bao giờ ảnh hưởng một chiều. Làm cho dân làng thiếu nước sạch buộc chính phủ Mác-San gửi máy lọc nước biển bằng pin năng lượng mặt trời cho những rạn san hô xa xa. 

Khi đi từ Mác-San đến Oklahoma, biển nước trở thành biển ruộng. Và ở những nơi này, người Mác-San là lao động hợp pháp sẵn sàng làm những công việc lương thấp, không được dân địa phương tôn trọng. Và ở những nơi như thế này, người Mác-San trải qua nhiều chạm trán với dân địa phương Oklahoma: "Cút về nước mày đi!" 

Với nhiều người thế hệ sau này của những người con Mác-San rời nước, kết nối với đại dương và đất đai nơi họ chưa từng chạm chân tới là một điều khó khăn. Như một gia đình di dời từ thời Bikini bị đánh bom, họ đến Mỹ sinh ra những người con công dân Mỹ. Nhưng những đứa con đó chưa bao giờ quay lại Mác-San và khi nghe về người khác đã từng chạm nước biển, những đứa trẻ đó kinh ngạc hỏi: "Bạn có bơi dưới biển không? Nó như thế nào?"

Mỗi lần Sarah nhớ nhà, cô buồn lắm, buồn lắm lắm. Nhớ về cái mùi của biển, cái vị cá tươi chứ không tanh như đồ đông lạnh. Khi đến nhà thờ, sau những hát hò và tục lệ thường tuần, một bữa ăn được soạn ra nhưng chỉ có một món hải sản trên bàn - cá đông lạnh chiên lên. 

Với một nền văn hoá gắn liền với biển cả và những hòn đạo nhỏ hẹp, những cái cây xa kê và khoai sọ đó, thì việc thế hệ sau này có thể sẽ không thấy biển để tránh bị nuốt chửng bởi biển có thể là tử hình cho một nền văn hoá riêng biệt. Vì thế Sarah khi có bầu tuổi 20 đã quyết định tiệc thôi nôi của con mình phải được mở ở Mác-San.